ناساندنی کتێبەکە بۆ ئێوە خوێنەرانی ئازیز
سیاحەتنامەی ئەولیا چەلەبی” یەکێکە لە گرنگترین بەرهەمەکانی مێژوو و گەشتەپەرتووکەکانی سەدەی حەڤدەیەمی زایینی، کە لە لایەن گەشتیاری تورک ئەولیا چەلەبی (Evliya Çelebi) نووسراوە. ناوی تەواوی “ئەولیا چەلەبی کوڕی دەرگا محەممەد زلی”یە، لە ٢٥ی ئازاری ١٦١١ لە ئەستەمبوڵ لە دایک بووە و لە نزیکەی ساڵی ١٦٨٢ کۆچی دوایی کردووە. “سیاحەتنامە” (بە تورکی: Seyahatnâme) کۆمەڵەیەکە لە ١٠ بەرگ کە گەشتەکانی خۆی و وەسفی وڵاتەکانی جیهان کە سەردانی کردوون تێیدا تۆمار کردووە. ئەم کتێبە بە زمانی تورکی عوسمانی نووسراوە و سەرچاوەیەکی یەکجار گرنگە بۆ مێژوو، کۆمەڵناسی، جوگرافیا، و فۆلکلۆری سەردەمی ئیمپراتۆری عوسمانی.
ژینی ئەولیا چەلەبی
ئەولیا لە خێزانێکی دیندار و چینی ناوەندی ئەستەمبوڵ لە دایک بووە. باوکی زێڕکەرێکی سەر بە کۆشکی پاشاکان بوو، و ئەولیا لە قوتابخانەیەکی ئایینی و دواتر لە کۆشکی تۆپکاپی فێری زانستەکانی وەک عەرەبی، قورئان، و مۆسیقا بووە. لە تەمەنی گەنجیدا بە هۆی خەونێکەوە کە بە وتەی خۆی پێغەمبەر محەممەد (س) تێیدا دەرکەوتووە، بڕیاری داوە گەشت بکات و جیهان ببینێت. ئەم خەونە وەک هاندەرێکی گەورە بۆ گەشتەکانی ناودەبرێت، کاتێک بە جێی “شەفاعەت” (پاراستن) بە هەڵە وتی “سیاحەت” (گەشت)، و ئەمەش بووە سەرەتایەک بۆ ژیانێکی پڕ لە گەشت.
ناوەرۆکی سیاحەتنامە
“سیاحەتنامە” گەشتەکانی ئەولیا لە ماوەی زیاتر لە ٤٠ ساڵدا لە ناوچە جیاوازەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی و دەرەوەی تۆمار دەکات، لەوانە:
-
ئەنادۆڵ (تورکیای ئەمشەو): وەسفی شارەکان وەک ئەستەمبوڵ، ئەنقەرە، و.
-
ناوچە کوردییەکان: سەردانی کوردستان و ناوچەکانی وەک دیاربەکر، ورمێ، و موکریان کردووە.
-
وڵاتانی عەرەبی: میسر، شام، و عێراق.
-
ئەوروپا: بەشەکانی باڵکان، وەک یۆنان و ئەلبانیا، و تەنانەت گەیشتووەتە وین (Vienna).
-
ئێران و قەوقاز: وەسفی ناوچەکانی وەک تەورێز و باکوو.
-
دەریای ناوەڕاست و دەریای سوور: گەشتە دەریاییەکانی.
کتێبەکە تەنها وەسفی شوێنەکان نییە، بەڵکو زانیاری دەربارەی کەلتوور، ئایین، زمان، خواردن، جلوبەرگ، و فۆلکلۆری خەڵکەکانی ئەو ناوچانەش لەخۆدەگرێت. ئەولیا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش و هەندێک جار خەیاڵئامێز باسەکان دەنووسێت، کە ئەمەش کتێبەکەی دەکاتە سەرچاوەیەکی بەنرخ بۆ لێکۆڵینەوە.
باسی کوردەکان لە سیاحەتنامە
ئەولیا چەلەبی لە گەشتەکانیدا سەردانی چەندین ناوچەی کوردی کردووە، بە تایبەتی لە بەشەکانی دیاربەکر، وان، بیتلیس، و موکریان. ئەو بە وردی باسی کوردەکان، ژیانیان، و کەلتوورەکەیان دەکات:
-
دیاربەکر: لە بەرگی چوارەمدا، دیاربەکری بە “پایتەختی کوردستان” ناودەکات و وەسفی دیوارە بەرزەکانی قەڵاکە و بازاڕە گەورەکانی دەکات. باسی ژمارەی گەورەی خەڵکەکە و هەمەجۆری کۆمەڵگەی دەکات.
-
کەلتوور و زمان: ئەو باسی شێوەزاری کوردی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ زمانەکانی دیکە دەکات، هەروەها ئاماژە بە میواندۆستی و ئازایەتی کوردەکان دەدات.
-
ئابووری و پیشە: وەسفی پیشەگەری و بازرگانی کوردەکان دەکات، وەک دروستکردنی کەرگە و پارچە و کەرگای خانووبەرە.
-
ئایین و باوەڕ: باسی ئایینی کوردەکان دەکات، کە زۆرینەیان سوننە بوون، و هەندێک جار بە شوێنە ئایینیەکان وەک زاوایەکان ئاماژە دەدات.
تایبەتمەندییەکانی سیاحەتنامە
١. شێوازی نووسین: ئەولیا بە شێوەیەکی چیرۆکئامێز و پڕ لە وردەکاری دەنووسێت. هەندێک جار گاڵتە و گەپ و زانیارییەکی خەیاڵئامێزیش تێکەڵ دەکات، کە ئەمەش کتێبەکەی دەکاتە جێی مشتومڕ. ٢. زانیاری جوگرافی: وەسفەکانی زۆر وردن، وەک مەودای نێوان شارەکان، کەرگەی سەربازی، و سروشتی ناوچەکان. ٣. فۆلکلۆر: چیرۆک و ئەفسانەکانی خەڵکەکانی هەر ناوچەیەک کۆدەکاتەوە، کە ئەمەش بۆ کوردەکانیش بەردەوامە. ٤. مشاکە: هەندێک لە وەسفەکانی، وەک ژمارەی بیناکان یان گەورەیی شوێنەکان، گوزارشتکراوە کە گەورەتر لە ڕاستی دەردەکەون، کە ئەمەش وەک شێوازێکی ئەدەبی سەیر دەکرێت.
گرنگی و کاریگەری
-
سەرچاوەی مێژوویی: “سیاحەتنامە” وەک یەکێک لە کەمە سەرچاوەکانی سەردەمی عوسمانی دەناسرێت کە لە چاوی گەشتیارێکەوە نووسراوە، نەک لە لایەن مێژوونووسێکی فەرمی.
-
کەلتوور و زمان: بۆ کوردەکان و نەتەوەکانی دیکە، ئەم کتێبە وێنەیەکی زیندوو لە ژیانی سەدەی حەڤدەیەم پیشان دەدات.
-
وەرگێڕان و لێکۆڵینەوە: کتێبەکە بە چەندین زمان وەرگێڕدراوە، وەک عەرەبی، فارسی، و ئینگلیزی، و لە ناوچەی کوردستاندا بەشێکی لە بەرگەکانی بە ناوی “کورد لە مێژووی دراوسێکاندا” لە ساڵی ١٩٧٩ لە لایەن سەعید ناکامەوە وەرگێڕدراوە.
کورد لە سیاحەتنامە
ئەولیا کوردەکان بە “خەڵکێکی ئازا و میواندۆست” وەسف دەکات و باسی سەربەخۆیی و بەرگریکردنیان لە خاکەکەیان دەکات. لە هەمان کاتدا، هەندێک وەسفی نەرێنی لەبارەی هەندێک هۆزە کوردییەکان دەکات کە لەگەڵ عوسمانییەکان پێکدادانیان هەبووە. بەڵام بە گشتی، وەسفەکانی کوردەکان لە “سیاحەتنامە”دا بەرگەیەکی ئەرێنی هەیە و زانیارییەکی زۆر دەربارەی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوورییان لە سەدەی حەڤدەیەمدا دەدات.
دیدگاهها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.