مێژووی ئەدەبیاتی کوردی

 ئەدەبی زارەکی و شەفاهی کوردی

ئەدەبی زارەکی و شەفاهی کوردی ئەو بەشەی وێژەی کوردییە کە بە شێوەی دەمەکی، واتە بە قسە و گێڕانەوە، لە نێوان کوردەکان بڵاو بووەتەوە و زۆرجار پێش ئەوەی بنووسرێت، بە سەدان ساڵ بە شێوەی شەفاهی پارێزراوە. ئەم جۆرە ئەدەبە لە چەند بەشێکی سەرەکی پێکدێت:

چیرۆکە کوردییەکان (چرۆکە زارەکییەکان):

چیرۆکە زارەکییەکان زۆر جار لەسەر زمانە و بە شێوەیەکی سادە و خەیاڵی گێڕدراونەتەوە. ئەم چیرۆکانە دەبنە هۆی پاراستنی مێژوو، فەرهەنگ، و بەها کۆمەڵایەتییەکانی کوردەکان. بۆ نموونە، چیرۆکەکانی وەک “مەم و زین” کە لە بنەڕەتدا بە شێوەی شەفاهی بوون پێش ئەوەی ئەحمەدی خانی بیکاتە شاکارێکی نووسراو.
چیرۆکەکانی دیکەش وەک “کاوەی ئاسنگەر” یان “زەمبیلفرۆش” لە زارە جیاوازەکانی کوردی بە شێوەی جیاواز گێڕدراونەتەوە.
گۆرانییە زارەکییەکان:
گۆرانییە کوردییەکان یەکێکن لە سەرچاوە سەرەکییەکانی ئەدەبی شەفاهی. ئەم گۆرانیانە دەکرێت خۆشدڵی، خەمگینی، یان مێژووی قارەمانیەکان بگێڕنەوە. بۆ نموونە، گۆرانییەکانی “لەیلەخان” یان “خەج و سیامەند” کە لە زاری سۆرانیدا زۆر بڵاون، نموونەیەکی جوانی ئەم جۆرەن.

مەتەڵ و پەندەکان:

مەتەڵ و پەندە کوردییەکان وەک “ئەمشەو شەوە، شەوی تارە” یان “ئەوەی کەرگە بکات، کەرگەی لێ دەردەچێت”، بە شێوەیەکی کورت و پڕ مانا هەم وانەیەکی کۆمەڵایەتی دەدەن و هەم فەرهەنگی کوردی دەوڵەمەند دەکەن. ئەم مەتەڵانە زۆرجار لە نێو گفتوگۆی ڕۆژانەدا بەکاردەهێنرێن.
ئەفسانە و داستانەکان:

ئەفسانە کوردییەکان وەک داستانەکانی “شەرگەی زەرگەتە” یان “کەرگێ و کچە کانیگە” لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان بە شێوەی شەفاهی گێڕدراونەتەوە و زۆرجار پڕن لە سەرگوزشتەی خەیاڵی و سەمبۆلیزم.

بەیتە کوردێکان
بەیتە کوردییەکان یەکێکن لە دیارترین بەشەکانی ئەدەبی شەفاهی کوردی کە بە شێوەی هۆنراوە و بە ئاواز وتەنەوە و پارێزراون. بەیتەکان زۆرجار لەلایەن “بەیتەبێژ”ەکانەوە (کەسانێک کە پسپۆڕن لە گێڕانەوەی بەیت) پێشکەش دەکرێن و لە کۆمەڵگەی کوردی گرنگییەکی زۆریان هەیە.

جۆرەکانی بەیتەکان:
بەیتە مێژووییەکان: ئەم بەیتانە سەرگوزشتەی قارەمانە کوردییەکان وەک “دێرسم”، “شێخ سەعید”، یان “قازی محەمەد” دەگێڕنەوە و وەک سەرچاوەیەکی مێژوویی شەفاهی کەڵکیان لێ وەرگیراوە.

بەیتە عاشقانەکان: وەک بەیتەکانی “مەم و زین” یان “خەج و سیامەند” کە چیرۆکی خۆشەویستی غەمگین و پڕ سۆز دەگێڕنەوە.
بەیتە ئاینییەکان: زۆرجار لە نێو کۆمەڵگەی یارسان و ئەهلی حەقدا بە زاری هەورامی گێڕدراونەتەوە و پڕن لە مانای فەلسەفی و ئایینی.

تایبەتمەندییەکانی بەیتەکان:
بەیتەکان بە شێوەی هۆنراوەیەکی سادە و پڕ ئاوازن کە ئاسان لەبیر دەکرێن و گوێی لێ دەگیرێن.
زۆرجار بە شێوەی دوو دێڕ یان چوار دێڕن و کێش و قافیەیەکی تایبەتیان هەیە.
زمانەکەیان سادە و نزیکە لە زمانی کوردەواری، بەڵام پڕن لە وێنەی شاعیرانە و واتای قووڵ.
نموونەی بەیت: لێرەدا نموونەیەک لە بەیتێکی کوردی دەخەمە ڕوو:

گرنگی بەیتەکان:
بەیتەکان وەک ئەرشیفێکی زیندوو مێژوو، زمان، و فەرهەنگی کوردی پارێزراون.
لە کاتی کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکان، شەوەخوانییەکان، یان بۆنەکاندا وتەنەوە و بوونەتە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانەی کوردەکان.
زانیاری نوێ و لێکۆڵینەوە
لەم ساڵانەی دواییدا، لێکۆڵینەوە لەسەر ئەدەبی زارەکی و شەفاهی کوردی زیاتر بووە. بۆ نموونە:
کتێبەکانی وەک “فەرهەنگۆکی کۆداگری سەمای کوردان” لەلایەن ئاسۆ نادری (٢٠٢٠) زانیارییەکی زۆر لەسەر بەیتەکان و گۆرانییە زارەکییەکان کۆکردووەتەوە.
لە زانکۆکانی کوردستان، وەک زانکۆی گەرمیان، توێژینەوەی ئەکادیمی لەسەر زاری گۆران و بەیتەکانی ئەو زارە کراوە کە دەیسەلمێنن کە ئەدەبی شەفاهی کوردی سەرچاوەیەکی کۆن و دەوڵەمەندە.

کۆتایی
ئەدەبی زارەکی و شەفاهی کوردی، بە تایبەت بەیتەکان، نەک تەنها بەشێکن لە وێژە، بەڵکو ئاوێنەیەکن کە مێژوو، فەرهەنگ، و هەستی کوردەکان دەنوێنن. ئەگەر زانیاریی زیاتر لەسەر زارێکی دیاریکراو (وەک سۆرانی، کورمانجی، هەورامی) یان جۆرێکی دیکە لە بەیتەکانت پێویست بوو، بە خۆشحاڵی زیاتر بۆت دەنووسم! چیت دەوێت زیاتر بزانیت؟

شێعری کوردی

شێعری کوردی یەکێکە لە گرنگ‌ترین بەشەکانی وێژەی کوردی کە بە درێژایی مێژوو، هەم بە شێوەی کلاسیک و هەم بە شێوەی مۆدێرن، گەشەی کردووە و شاعیرانی کورد بە زمانە جیاوازەکانی کوردی (سۆرانی، کورمانجی، هەورامی، زازاکی) شاکارەکانیان بەجێ هێشتووە.

شێعری کوردی: کورتەیەک لە مێژوو و تایبەتمەندییەکان

شێعری کوردی بە درێژایی سەدەکان گەشەی کردووە و سەرچاوەیەکی سەرەکی بۆ دەربڕینی هەست، فەرهەنگ، و ناسنامەی کورد بووە. شێعری کوردی دەکرێت بە دوو قۆناغی سەرەکی دابەش بکرێت:
شێعری کلاسیک: کە زۆرتر لە سەدەکانی ناوەڕاستدا سەریهەڵدا و بە شێوەیەکی هونەری و قافیەدار نووسراوە.
شێعری مۆدێرن: کە لە سەدەی بیستەمدا دەستی پێ کرد و زیاتر لە ژێر کاریگەری شێعری جیهانی و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان بوو.

تایبەتمەندییەکانی شێعری کوردی
زمانی شاعیرانە: شێعری کوردی بە زمانی پڕ لە وێنە و سەمبۆلیزم ناسراوە، کە زۆرجار سروشت، چیا، و ژیانی کوردی تێیدا دەبینرێت.
ئاواز و کێش: لە شێعری کلاسیکدا، کێش (عەرووز) و قافیە گرنگییەکی زۆریان هەبووە، کە لە کاریگەری شێعری عەرەبی هاتووە.

بابەتەکان: خۆشەویستی، نیشتمانپەرستی، ئازادی، و غەمگینی لە بابەتە سەرەکییەکانی شێعری کوردی بوون.

شاعیرانی دیاری کوردی
لێرەدا بە کورتی چەند شاعیرێکی دیاری کوردی بە زاری جیاواز دەخەمە ڕوو، لەگەڵ کورتەیەک لەسەر ژیان و بەرهەمەکانیان:

1. ئەحمەدی خانی (١٦٥٠-١٧٠٧)
زار: کورمانجی
شاکار: “مەم و زین”
زانیاری: خانی بە باوکی شێعری کوردی دادەنرێت. “مەم و زین” داستانێکی شاعیرانەیە کە لەسەر بنەمای چیرۆکێکی عاشقانەی کوردی نووسراوە و تێیدا نەتەوەیی و خۆشەویستی کوردەکان بە جوانی دەربڕدراوە. شێعرەکانی بە شێوەی کلاسیک و لە ژێر کاریگەری شێعری فارسی بوون، بەڵام بە زمانی کورمانجی نووسراون.

2. مەولەوی (١٨٠٦-١٨٨٢)
زار: هەورامی
شاکار: دیوانی مەولەوی
زانیاری: مەولەوی (عەبدولڕەحیم مەولەوی تاوگۆزی) یەکێکە لە شاعیرانی کلاسیکی کوردی کە شێعرەکانی پڕن لە عەشق، سروشت، و سۆفیگەری. شێعرەکانی بە سادەیی و قووڵییەکی تایبەت ناسراون.

3. حاجی قادری کۆیی (١٨١٧-١٨٩٧)
زار: سۆرانی
شاکار: دیوانی حاجی قادر
زانیاری: حاجی قادر یەکێکە لە شاعیرانی گەورەی سەدەی نۆزدە کە شێعرەکانی پڕن لە نیشتمانپەرستی، خۆشەویستی، و فەلسەفە. شێعرەکانی بە زمانی سۆرانی و بە کێش و قافیەیەکی پتەو نووسراون.

4. پیرەمێرد (١٨٦٧-١٩٥٠)
زار: سۆرانی
شاکار: “کوردم”، “شەمامە”
زانیاری: پیرەمێرد (تەحسین ئیبراهیم) شاعیرێکی مۆدێرن و نیشتمانپەرست بوو کە شێعرەکانی بە زمانی سادە و پڕ لە هەستی نەتەوەیی نووسیوە. ئەو یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی شێعری نوێی کوردی.

5. مەحوی (١٨٣٠-١٩٠٦)
زار: سۆرانی
شاکار: دیوانی مەحوی
زانیاری: مەحوی (مەحمەد ئیبراهیم) شاعیرێکی کلاسیک و سۆفی بوو کە شێعرەکانی پڕن لە فەلسەفە و عەشقی ئیلاهی. شێعرەکانی بە ژێر کاریگەری شاعیرانی وەک حافز و موولانا بوون.

زاری جیاواز و شێعر لە کوردیدا
کورمانجی: شاعیرانی وەک ئەحمەدی خانی و چەنگیز بەم زارە شێعریان نووسیوە، کە زۆرجار کلاسیک و نیشتمانپەرستن.
سۆرانی: شاعیرانی وەک مەولەوی، حاجی قادر، و شێرکۆ بێکەس بەم زارە شاکاریان بە جێ هێشتووە.
هەورامی: شێعری هەورامی زۆرجار بە شێوەی بەیت و شێعری سۆفیانە گەشەی کردووە، و شاعیرانی وەک “خانای قوبادی” (١٧٠٠-١٧٥٩) لەم بوارەدا دیارن.
زازاکی: شێعری زازاکی بە شێوەیەکی کەمتر نووسراوە، بەڵام لە نێو زارەکییەکاندا پارێزراوە.

کۆتایی
شێعری کورد و شاعیرانی کورد نە تەنها بەشێکن لە وێژە، بەڵکو سەرچاوەیەکن بۆ پاراستنی زمان و ناسنامەی کورد.

ڕۆماننووسی کوردی

مێژووی ڕۆماننووسین و چیرۆکنووسی لە کوردستان
وێژەی کوردی بە گشتی بە شێعر دەستی پێ کردووە، بەڵام لە سەدەی بیستەمدا، بە تایبەت لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕۆژنامەگەری کوردی و کاریگەرییەکانی وێژەی جیهانی، چیرۆکنووسی و ڕۆماننووسین وەک ژانرە نوێیەکان دەستیان بە گەشەکردن کرد. ئەم دوو بوارە بە شێوەیەکی پاراو لە کوردستان پارێزراون، چونکە بەشێکی زۆریان لە ژێر سێبەری ستەم و چەوساندنەوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی نووسراون.

چیرۆکنووسی لە کوردستان
سەرەتاکان: چیرۆکنووسی کوردی بە شێوەیەکی هونەری لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دەستی پێ کرد. یەکێک لە یەکەمین چیرۆکە هونەرییەکان کە بە زمانی کوردی نووسراوە، چیرۆکی “شوانی کورد”ە کە لەلایەن عەرەب شەمۆ (١٨٩٧-١٩٧٨) لە ساڵی ١٩٢٧ یان ١٩٢٨ نووسراوە. ئەم چیرۆکە بە کورمانجی نووسراوە و وەک سەرەتایەک بۆ چیرۆکنووسی کوردی دادەنرێت.
گەشەکردن: لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڕۆژنامە و گۆڤارە کوردییەکان وەک “ھاوار” (١٩٣٢-١٩٤٣) کە لەلایەن جەلادەت عەلی بەدرخانەوە بەڕێوەدەبرا، چیرۆکنووسی کوردی پەرەی سەند. لەم گۆڤارەدا چیرۆکەکانی نوسەرانی وەک قەدریجان و جەلادەت بەدرخان بڵاو کرانەوە کە بە شێوەیەکی سادە و پڕ مانا بوون.

سۆرانی: لە کوردستانی باشوور، چیرۆکنووسی بە زاری سۆرانی لە ساڵانی ١٩٣٠ و ١٩٤٠ەکاندا دەستی پێ کرد. ئەحمەد موختار جاف و برایم ئەحمەد لە دیارترین چیرۆکنووسەکانی ئەو سەردەمە بوون کە چیرۆکەکانیان زیاتر لەسەر کێشە کۆمەڵایەتییەکان و ژیانی گوندنشینی کورد بوون.
بابەتەکان: چیرۆکە کوردییەکان زۆرجار کێشە نیشتمانییەکان، نادادپەروەری، خۆشەویستی، و ژیانی ڕۆژانەی کوردەکان دەگێڕنەوە. لە دوای شۆڕشەکانی کوردستان و بە تایبەت دوای راپەڕینی ١٩٩١، چیرۆکنووسی زیاتر بەرەو واقعگرایی (ریالیزم) و سەمبۆلیزم گەشەی کرد.

بابەتەکان: ڕۆمانە کوردییەکان زۆرجار مێژووی کورد، کۆچ، ستەم، و خەباتی نیشتمانی دەگێڕنەوە. لەگەڵ ئەوەش، لە ساڵانی دواییدا، بابەتەکانی وەک ژیانی تاکەکەسی، کێشە کۆمەڵایەتییەکان، و جیهانیبوونیش لە ڕۆمانەکاندا دەرکەوتوون.
تایبەتمەندییەکانی ڕۆماننووسین و چیرۆکنووسی کوردی
زمان: چیرۆک و ڕۆمانە کوردییەکان بە هەموو زارەکانی کوردی (سۆرانی، کورمانجی، هەورامی، زازاکی) نووسراون، کە هەر زارەیەک شێواز و دەربڕینی تایبەت بە خۆی هەیە.
شێواز: لە سەرەتادا، شێوازی واقعگرایی سەردەست بوو، بەڵام لە دواییدا شێوازەکانی وەک سەمبۆلیزم، واقعگرایی جادوویی، و پۆست‌مۆدێرنیزم لە وێژەی کوردیدا دەرکەوتوون.
کاریگەری: وێژەی کوردی لە وێژەی فارسی، عەرەبی، تورکی، و دواتر ئەورووپی (بە تایبەت لە ڕێگەی وەرگێڕانەوە) کاریگەری پێوە دیارە.
کەسایەتییە دیارەکان
چیرۆکنووسەکان:
عەرەب شەمۆ: باوکی چیرۆکنووسی کوردی کە بە کورمانجی نووسیویەتی.
ئەحمەد موختار جاف: چیرۆکنووسێکی سۆرانی کە لەسەر کێشە کۆمەڵایەتییەکان نووسیویەتی.

ڕۆماننووسەکان:
ئەبراهیم ئەحمەد (١٩١٤-٢٠٠٠): بە “شەوەکان” یەکەمین ڕۆمانی کوردی هونەری نووسی.
بەختیار عەلی (١٩٦٠-): لە دیارترین ڕۆماننووسەکانی کوردییە کە بەرهەمەکانی بە چەندین زمان وەرگێڕدراون.
محەممەد ئوزون: ڕۆماننووسێکی کورمانجی کە وێژەی کوردی لە باکوور بەرز کردەوە.
شێرزاد حەسەن (١٩٥١-): بە ڕۆمانەکانی وەک “کەرگە” و “پەرژین” ناسراوە.